İşçi Sürekli Gece Vardiyasında Çalıştırılabilir Mi?
İşçinin Hakları ve Yasal Sınırlar – 2024 Güncel Bilgiler ve Yargıtay Kararları Işığında İnceleme
Çalışma hayatında, işin niteliği gereği veya üretim süreçlerinin devamlılığını sağlamak amacıyla vardiyalı çalışma sistemi uygulanabilmektedir. Bu sistemde, işçiler belirli periyotlarla gece ve gündüz vardiyalarında dönüşümlü olarak çalıştırılırlar. Ancak, işçinin sürekli olarak gece vardiyasında çalıştırılması, hem işçinin biyolojik saati, sağlığı ve sosyal hayatı üzerinde olumsuz etkiler yaratabilir hem de yasal düzenlemelere aykırılık teşkil edebilir.
Bu kapsamlı makalede, işçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılıp çalıştırılamayacağı sorusunu, 4857 sayılı İş Kanunu, Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik ve ilgili diğer mevzuat hükümleri ile Yargıtay kararları ışığında detaylı bir şekilde inceleyeceğiz. Ayrıca, sürekli gece vardiyasında çalıştırılmanın işçi açısından doğurduğu haklı fesih, kıdem tazminatı, ihbar tazminatı, ayrımcılık tazminatı ve manevi tazminat gibi hakları ve bedelli askerlik durumunda işten ayrılmanın kıdem tazminatına etkisini ele alacağız.
Gece Çalışması Nedir? Tanımı ve Kapsamı
Gece çalışması, işçinin gece saatleri içerisinde çalıştırılması anlamına gelir. Gece çalışmasının tanımı ve kapsamı, 4857 sayılı İş Kanunu ve Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik‘te belirlenmiştir.
İş Kanunu’nun 69. maddesine göre:
“Çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.”
Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 4. maddesine göre:
“Gece süresi ve gece çalışmaları
Madde 4 — Çalışma hayatında “gece” en geç saat 20.00’de başlayarak en erken saat 06.00’ya kadar geçen ve her halde en fazla onbir saat süren dönemdir.”
Bu tanımlara göre, akşam 20:00 ile sabah 06:00 saatleri arasındaki çalışma, gece çalışması olarak kabul edilir.
Yönetmeliğin 4.maddesinin b fıkrasında ise:
“b) Gece Dönemi: En geç saat 20:00’de başlayarak en erken saat 06:00’ya kadar geçen ve her halde en fazla on bir saat süren dönemi,”
şeklinde gece dönemi tanımlanmıştır. Çalışma süresinin yarısından çoğu gece dönemine rastlayan bir işçi postasının çalışması, gece çalışması sayılır.
Gece Çalışması Süreleri ve Sınırları: 7,5 Saat Kuralı ve İstisnalar
İş Kanunu’nun 69. maddesi, gece çalışma süresini 7,5 saat ile sınırlandırmıştır. Bu süre, işçinin fiili çalışma süresidir ve ara dinlenmeleri bu süreye dahil değildir.
İlgili madde hükmü (İş Kanunu 69/3):
“İşçilerin gece çalışmaları yedi buçuk saati geçemez. (Ek cümle: 4/4/2015-6645/37 md.) Ancak, turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.”
Bu düzenlemeye göre:
- Genel Kural: İşçiler, gece döneminde en fazla 7,5 saat çalıştırılabilir. Bu süre, haftalık 45 saatlik çalışma süresinden bağımsız olarak değerlendirilir. Yani, işçi haftalık 45 saatlik çalışma süresini doldurmamış olsa bile, gece 7,5 saatten fazla çalıştırılırsa, fazla çalışma ücretine hak kazanır.
- İstisnalar:
- Turizm
- Özel Güvenlik
- Sağlık Hizmetleri
- 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol araştırma, arama ve sondaj faaliyetleri kapsamında yürütülen işlerde, işçinin yazılı onayı alınmak kaydıyla, 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.
- Azami Sınır: Her halükarda, gece çalışması 11 saati geçemez. Bu 11 saatlik süre, gece dönemine ilişkin bir sınırdır. İşçi, gece çalışmasını sabah saat 08:00’e kadar sürdürse de, 11 saatlik çalışma süresini aşamaz.
Önemli Notlar:
- 7,5 saatlik gece çalışma süresi, ara dinlenmeleri hariç tutularak hesaplanır.
- 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilen sektörlerde dahi, işçinin yazılı onayı zorunludur.
- Gece çalışması, haftalık 45 saatlik çalışma süresini aşarsa, aşan kısım için fazla çalışma ücreti ödenmelidir.
- Gece çalışmasında, ara dinlenmeleri, günlük çalışma süresinden sayılmaz ve bu süreler için işçiye ücret ödenmez.
Gece Çalışmasında İşçinin Yazılı Onayı: Şartlar ve Geçerlilik
Genel kural olarak, işçilerin gece 7,5 saatten fazla çalıştırılması yasaktır. Ancak, turizm, özel güvenlik, sağlık hizmetleri ve 6491 sayılı Türk Petrol Kanunu uyarınca petrol arama, çıkarma ve nakline ilişkin faaliyetler kapsamında yürütülen işlerde, işçinin yazılı onayı alınmak kaydıyla 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir.
Yazılı Onay Şartları:
- Yazılı Olma: İşçinin onayı mutlaka yazılı olmalıdır. Sözlü onay geçerli değildir.
- Özgür İrade: Yazılı onay, işçinin özgür iradesine dayalı olmalıdır. Baskı, tehdit, aldatma veya zorlama yoluyla alınan onaylar geçersizdir.
- Bilgilendirme: İşçi, gece çalışmasının süresi, koşulları ve olası riskleri hakkında bilgilendirildikten sonra onay vermelidir.
- Zaman: Yazılı onay, iş sözleşmesinin yapıldığı sırada alınabileceği gibi, ihtiyaç ortaya çıktığında sonradan da alınabilir.
- Geri Alma Hakkı: İşçi, 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yapmaya ilişkin verdiği onayı, her zaman geri alabilir. Onayın geri alınması, ileriye dönük sonuç doğurur.
Yazılı Onayın Geçerlilik Süresi:
Kanunda, yazılı onayın geçerlilik süresine ilişkin açık bir hüküm bulunmamaktadır. Ancak, işçinin onayını her zaman geri alma hakkı olduğu dikkate alındığında, onayın süresiz olduğu kabul edilemez. İşin niteliği, çalışma koşulları ve işçinin durumu göz önünde bulundurularak, makul bir süre için geçerli olduğu kabul edilmelidir.
Örnek Onay Metni:
“… işyerinde, haftanın … günleri, … ile … saatleri arasında, 7,5 saatin üzerinde gece çalışması yapmayı, kendi rızamla kabul ediyorum.”
Önemli Not: İşveren, işçiden aldığı yazılı onayı, işçinin özlük dosyasında saklamak zorundadır.
Gece Çalışma Yasağı: Kimler Gece Çalıştırılamaz?
İş Kanunu ve ilgili yönetmelikler, işçilerin sağlık ve güvenliklerini korumak amacıyla, bazı işçi gruplarının gece çalıştırılmasını tamamen yasaklamıştır.
Gece Çalıştırılması Yasak Olan İşçiler:
- 18 Yaşını Doldurmamış Çocuk ve Genç İşçiler:
- 4857 Sayılı İş Kanunu’nun 73. maddesine göre; sanayie ait işlerde ve diğer işlerde 18 yaşını doldurmamış çocuk ve genç işçilerin gece çalıştırılması yasaktır.
- Bu yasak, kesin ve mutlak bir yasaktır. İşçinin rızası olsa bile, 18 yaşından küçükler gece çalıştırılamaz.
- Gebe Kadın İşçiler:
- Gebe veya Emziren Kadınların Çalıştırılma Şartlarıyla Emzirme Odaları ve Çocuk Bakım Yurtlarına Dair Yönetmelik‘in 10/1. maddesine göre; kadın işçiler, gebe olduklarının doktor raporuyla tespitinden itibaren doğuma kadar geçen sürede gece çalıştırılamazlar.
- Yeni Doğum Yapmış ve Emziren Kadın İşçiler:
- Aynı yönetmeliğin 10/2. maddesine göre; yeni doğum yapmış ve emziren kadın işçiler, doğum tarihinden başlamak üzere bir yıl süreyle gece çalıştırılamazlar.
- Bu süre, anne veya çocuğun sağlığının gerekli kıldığının işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık ve güvenlik birimi, işçi sağlığı dispanserleri, bunların bulunmadığı yerlerde sırasıyla en yakın Sosyal Sigortalar Kurumu, sağlık ocağı, hükümet veya belediye doktorları tarafından verilecek raporla belgelenmesi halinde, bir yıla kadar daha uzatılabilir.
- Kısmi Süreli İş Sözleşmesi ile Çalışanlar: İş Kanunu’nun 69’uncu maddesinin birinci fıkrasına göre zorunlu bir neden olmadıkça tam süreli çalışan işçiye göre farklı işlem yapılamaz. Bu nedenle kısmi süreli iş sözleşmesi ile çalışan işçiler de tam süreli çalışan işçilere uygulanan sınırlamalara tabidir.
Önemli Notlar:
- Kadın işçiler, her ne suretle olursa olsun, gece 7,5 saatten fazla çalıştırılamazlar. (Kadın Çalışanların Gece Postalarında Çalıştırılma Koşulları Hakkında Yönetmelik m. 7/4)
- Sağlık raporu: Kadın işçilerin gece çalıştırılabilmesi için, işe başlamadan önce, gece çalışması yapmalarına sakınca olmadığına ilişkin sağlık raporu alınması zorunludur. Bu rapor, işyeri hekimi, işyeri ortak sağlık ve güvenlik birimi veya ilgili diğer sağlık kuruluşlarından alınabilir.
İşçinin Sürekli Gece Vardiyasında Çalıştırılması: Haklı Fesih Sebebi
Postalar Halinde İşçi Çalıştırılarak Yürütülen İşlerde Çalışmalara İlişkin Özel Usul ve Esaslar Hakkında Yönetmelik’in 8. maddesine göre:
“İşçiler gece postalarında 7,5 saatten fazla çalıştırılamaz. Ancak turizm, özel güvenlik ve sağlık hizmeti yürütülen işlerde işçinin yazılı onayının alınması şartıyla yedi buçuk saatin üzerinde gece çalışması yaptırılabilir…
Gece ve gündüz işletilen ve nöbetleşe işçi postaları çalıştırılarak yürütülen işlerde postalar; en fazla bir iş haftası gece çalıştırılan işçilerin, ondan sonra gelen ikinci iş haftası gündüz çalıştırılmaları suretiyle ve postalar birbirlerinin yerini alacak şekilde düzenlenir. Zorunluluk durumunda iki haftalık gece çalışmasına da onay verilebilir.”
Bu madde uyarınca, işçilerin en fazla bir hafta gece, takip eden hafta ise gündüz çalışmaları suretiyle posta (vardiya) değişimi yapmaları zorunludur.
Sürekli gece vardiyasında çalıştırma, işçinin biyolojik ritmini ve sosyal hayatını olumsuz etkileyen, sağlık sorunlarına yol açabilen ve iş verimini düşüren bir uygulamadır. Bu nedenle, Yargıtay, işçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılmasını, çalışma koşullarının uygulanmaması ve işverenin gözetme borcuna aykırılık olarak kabul etmekte ve işçi açısından haklı fesih sebebi saymaktadır.
Yargıtay Kararlarına Göre:
- İşçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılması, çalışma koşullarının uygulanmaması anlamına gelir ve işçiye haklı fesih imkanı verir. (Yargıtay 9. HD., 2016/15849 E., 2020/3679 K.)
- İşçinin sürekli gece çalıştırılması, işverenin gözetme borcuna ve eşit davranma ilkesine aykırılık oluşturur. (Yargıtay 22. HD., 2017/24339 E., 2019/18396 K.)
- İşçinin, ailevi ve sağlık mazeretlerini ileri sürerek gece vardiyasında çalıştırılmama talebinin işverence karşılanmaması, haklı fesih sebebidir. (Yargıtay 22. HD., 2017/24339 E., 2019/18396 K.)
- İşçi, sürekli gece çalıştırılması nedeniyle psikolojik ve fizyolojik olarak yıprandığını, aile ve sosyal hayatının olumsuz etkilendiğini ileri sürerek manevi tazminat talep edebilir. (Yargıtay 22. HD., 2013/693 E., 2013/30806 K.)
Sonuç olarak:
- İşveren, işçiyi sürekli olarak gece vardiyasında çalıştıramaz.
- İşçiler, en fazla bir hafta gece çalıştırıldıktan sonra, takip eden hafta gündüz çalıştırılmalıdır.
- Sürekli gece vardiyasında çalıştırılan işçi, iş sözleşmesini haklı nedenle feshederek kıdem tazminatına hak kazanır.
- İşçi, sürekli gece çalıştırılması nedeniyle ayrımcılık tazminatı ve manevi tazminat da talep edebilir.
Sürekli Gece Vardiyasında Çalışmaya Zorlanan İşçinin Hakları
Sürekli gece vardiyasında çalıştırılan veya çalıştırılmak istenen işçi, aşağıdaki haklara sahiptir:
- Değişiklik Talebi: İşçi, işverenden vardiya sisteminde değişiklik yapılmasını ve gece çalışmasının sonlandırılmasını talep edebilir. Bu talep, yazılı olarak yapılmalıdır.
- Haklı Nedenle Fesih: İşçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılması, haklı fesih sebebidir. İşçi, iş sözleşmesini derhal ve tazminatlı olarak feshedebilir.
- Kıdem Tazminatı: İşçi, haklı nedenle fesih durumunda, kıdem tazminatına hak kazanır. Kıdem tazminatı, işçinin son brüt ücreti üzerinden ve her tam çalışma yılı için 30 günlük ücret tutarında hesaplanır.
- İhbar Tazminatı: İşçi, haklı nedenle fesih durumunda ihbar tazminatı talep edemez. Ancak, işveren, ihbar süresine uymadan işçiyi işten çıkarırsa, işçi ihbar tazminatına hak kazanır.
- Diğer İşçilik Alacakları: İşçi, ödenmeyen ücret, fazla mesai, yıllık izin ücreti, ulusal bayram ve genel tatil ücreti gibi diğer işçilik alacaklarını da talep edebilir.
- Ayrımcılık Tazminatı: İşçinin, sürekli gece vardiyasında çalıştırılması, eşit davranma ilkesine aykırılık teşkil ediyorsa (örneğin, diğer işçiler dönüşümlü olarak çalışırken, sadece belirli bir işçi sürekli gece çalıştırılıyorsa), işçi ayrımcılık tazminatı talep edebilir. Ayrımcılık tazminatı, işçinin dört aya kadar ücreti tutarındadır.
- Manevi Tazminat: İşçinin, sürekli gece vardiyasında çalıştırılması nedeniyle psikolojik ve fizyolojik olarak yıpranması, aile ve sosyal hayatının olumsuz etkilenmesi, uyku düzeninin bozulması, sağlık sorunları yaşaması gibi durumlarda, manevi tazminat talep edilebilir. Manevi tazminat miktarı, hakim tarafından, olayın özellikleri, işçinin yaşadığı mağduriyetin derecesi, işverenin kusuru gibi hususlar dikkate alınarak takdir edilir.
- İş Sağlığı ve Güvenliği Tedbirlerinin Alınmasını Talep Etme: İşçi, işverenden, gece çalışmasının olumsuz etkilerini azaltmak için gerekli iş sağlığı ve güvenliği tedbirlerinin alınmasını talep edebilir. Bu tedbirler arasında, çalışma ortamının iyileştirilmesi, yeterli aydınlatma sağlanması, dinlenme aralarının düzenlenmesi, sağlık kontrollerinin yapılması gibi önlemler yer alır.
Haklı Fesih Nasıl Yapılır? Süreç ve Önemli Noktalar
İşçi, sürekli gece vardiyasında çalıştırılması nedeniyle iş sözleşmesini haklı nedenle feshetmek isterse, aşağıdaki adımları izlemelidir:
- İşverene Yazılı Bildirim (İhtarname): İşçi, işverene yazılı bir ihtarname göndererek, sürekli gece vardiyasında çalıştırılması nedeniyle iş sözleşmesini İş Kanunu’nun 24/II-f (çalışma şartlarının uygulanmaması) bendi uyarınca haklı nedenle feshettiğini bildirmelidir. İhtarnamede, fesih gerekçesi açık ve net bir şekilde belirtilmeli, kıdem tazminatı ve diğer işçilik alacaklarının ödenmesi talep edilmelidir.
- Noter Kanalıyla İhtarname: İhtarname, noter kanalıyla gönderilmelidir. Bu, ileride ispat kolaylığı sağlayacak ve feshin geçerliliği konusunda yaşanabilecek tereddütleri ortadan kaldıracaktır.
- Arabuluculuk: İşçi, ihtarnameden sonuç alamazsa, yani işveren tarafından kıdem tazminatı ve diğer yasal hakları ödenmezse dava açmadan önce arabulucuya başvurmalıdır. Arabuluculuk, 7036 Sayılı İş Mahkemeleri Kanunu gereği zorunlu bir dava şartıdır.
- Dava Açma: Arabuluculuk sürecinde anlaşma sağlanamazsa, işçi, İş Mahkemesinde alacak davası açarak, kıdem tazminatı ve diğer işçilik alacaklarını talep edebilir.
Haklı Fesih Halinde Dikkat Edilmesi Gerekenler:
- Haklı Nedenin Varlığı: İşçinin, haklı fesih yapabilmesi için, haklı bir nedenin var olması gerekir. Sürekli gece vardiyasında çalıştırılma, Yargıtay kararları uyarınca haklı fesih sebebi olarak kabul edilmektedir.
- Derhal Fesih: Haklı fesih, derhal yapılması gereken bir işlemdir. İşçi, haklı fesih nedenini öğrendikten sonra makul bir süre içinde fesih hakkını kullanmalıdır. Aksi takdirde, fesih hakkı düşebilir. Makul sürenin ne kadar olduğu her somut olayın özelliğine göre değerlendirilir.
- İspat Yükü: Haklı fesih yaptığını iddia eden işçi, bu iddiasını ispatlamakla yükümlüdür. İşçi, sürekli gece vardiyasında çalıştırıldığını, bu durumun sağlık ve sosyal hayatını olumsuz etkilediğini, işverene başvurduğunu ancak sonuç alamadığını ispatlamalıdır.
- Yazılı Deliller: İşçi, haklı fesih iddiasını desteklemek için yazılı deliller sunmalıdır. Bu deliller arasında, vardiya çizelgeleri, işverene yapılan yazılı başvurular, doktor raporları, tanık beyanları yer alabilir.
Önemli Not: Haklı fesih, ciddi hukuki sonuçlar doğuran bir işlemdir. Bu nedenle, işçinin, haklı fesih yapmadan önce bir avukata danışarak hukuki destek alması son derece önemlidir.
Sonuç
İşçinin sürekli gece vardiyasında çalıştırılması, yasal düzenlemelere aykırıdır ve işçi açısından haklı fesih sebebidir. Bu durumda işçi, kıdem tazminatına ve diğer yasal haklarına kavuşur. Hak kaybına uğramamak için, iş hukuku alanında uzman bir avukattan hukuki destek alınması önemle tavsiye edilir.
Hukuki danışmanlık almak istemeniz halinde veya herhangi bir sorunla karşılaşmanız durumunda LegaPro Hukuk Bürosu olarak size yardımcı olabiliriz. Uzman Avukat haklarınızı korumanıza destek olacaktır. 📞 0507 606 15 14
🚨 Whatsapp’tan bize ulaşabilirsiniz! 🚨
https://legapro.net/
